Thema: Systemen

Sustainability is hip, maar niet hipper dan toen ik jong was. Mijn ouders kochten rietsuiker en raffia bij de Wereldwinkel, en aan het eind van het jaar gaf mijn vader een groot deel van zijn winst weg aan goede doelen als Greenpeace en Novib. Toen ik vijf jaar was, in 1972, kwam het beroemde rapport Limits to Growth van de Club van Rome uit, waarin wordt uitgelegd waarom ongebreidelde groei niet mogelijk is.

De Club van Rome was een prestigieuze organisatie van wetenschappers en hoogwaardigheidsbekleders (waaronder Prinses Beatrix) die de grenzen aan de economische groei politiek probeerden te agenderen. De conclusies waren nogal stevig: in een wereld met beperkte hulpbronnen en een snelgroeiende bevolking, zou het systeem ergens in de twintigste eeuw tegen zijn grenzen aan lopen, en zouden er collapses plaatsvinden met een grote impact op de economische groei.

Op detailniveau waren de voorspellingen misschien niet heel accuraat. Tegenwoordig is de discussie meer toegespitst op broeikasgassen en klimaatverandering, en daar spreekt Limits to Growth niet over. Maar het algemene idee, dat de mensheid tegen de grenzen van de draagkracht van de aarde aan beukt, is natuurlijk wel correct.
Het rapport en de definitie van duurzaamheid, was gebaseerd op een systeembenadering. Dat werd me eigenlijk pas duidelijk toen ik Thinking in Systems van Donella Meadows las. Zij was een van de hoofdauteurs van Limits to Growth, samen met (haar man) Dennis Meadows, Jørgen Randers en William Behrens III.

Thinking in Systems begint met een uitleg waarom bepaalde soorten problemen eigenlijk bestaan. En wat ze dan zegt, doet denken – en dat is geen toeval – aan de kijk van Jay Forrester. Ze zegt dat honger, armoede, werkloosheid, milieurampen en klimaatverandering hardnekkige problemen zijn, die bestaan ondanks alles wat we kunnen en doen om die problemen te voorkomen. Niemand creëert die problemen expres, niemand wil dat ze blijven bestaan, maar ze zijn er toch. Dat komt doordat het systeemproblemen zijn, ongewenste effecten van de manier waarop systemen in elkaar zitten. We kunnen deze problemen alleen aanpakken als we bereid zijn het systeem als de bron van zijn eigen problemen te zien, om vervolgens het systeem te herstructureren. En dan gaat Meadows verder met definiëren van wat een systeem is: een verzameling dingen, mensen, cellen, moleculen, of wat dan ook, die op zo’n manier aan elkaar verbonden zijn dat ze hun eigen gedragspatroon gaan produceren.

– de elementen zijn georganiseerd op een manier die een doel heeft;
– een systeem is meer dan de som der delen;
– een systeem kan adaptief, dynamisch, doelgericht, zelforganiserend, zelfbehoudend en zelfreparerend gedrag vertonen;
– een systeem kan veranderen, aanpassen, reageren op gebeurtenissen, doelen zoeken, en verwondingen helen op manieren die life-like zijn;
– een systeem is resilient, en veel systemen zijn evolutionair.
Een systeem bestaat uit elementen, interconnecties, en functies (voor niet-menselijke systemen) of doelen (voor menselijke systemen). De elementen zijn het meest zichtbaar, maar ze zeggen vaak niet zo veel over het totale gedrag van het systeem. De functies of doelen zijn heel bepalend, maar je kunt ze eigenlijk alleen maar zien als je het gedrag van het systeem observeert. Neem bijvoorbeeld een bedrijf. De ‘elementen’ daarin zijn bijvoorbeeld de mensen die er werken. Maar als je die gaat bestuderen vertelt dat je weinig over wat het bedrijf zal gaan doen.

Donella Meadows gebruikt het woord resilience om aan te geven hoe goed het systeem in staat is om te overleven in een steeds veranderende omgeving. Het gaat om het vermogen van het systeem om zich aan te passen aan de omgeving, te herstellen en zichzelf te repareren.
Resilient wordt ook wel als synoniem voor duurzaam gebruikt. En terecht. De duurzaamheid van een systeem, zegt iets over het vermogen om in leven te blijven. Dit is eigenlijk de enige goede manier om duurzaamheid en duurzaam te definiëren. Een biefstuk of een T-shirt kunnen niet ‘duurzaam’ zijn, omdat de term simpelweg niet van toepassing is op dat niveau in de hierarchie.

Je kunt namelijk uit hoe één product geproduceerd is, nooit afleiden hoe het het overlevingsvermogen van het grotere systeem beïnvloedt. Als je dat zou willen weten, moet je weten hoeveel van dat product, hoe vaak, gebruikt wordt, en in combinatie met welke andere. Als adviseur op het gebied van duurzaamheid, moest ik me vaak de blaren op de tong praten om bedrijven of investeerders te blijven uitleggen dat ‘sustainability’ een eigenschap van een systeem als geheel is, niet van de elementen ervan. Na enkele jaren kwam ik erachter dat ik ze meestal het beste het boek van Donella Meadows kon geven.