Thema: Filosofie

Als werkgever kreeg ik regelmatig het verzoek een aanbevelingsbrief voor een ex-werknemer te schrijven. Het deed me altijd even denken aan het voorbeeld van de Britse filosoof Grice, over een hoogleraar die een student aanbeveelt: Dear Sir, Mr. X’s command of English is excellent, and his attendance at tutorials has been regular. Yours faithfully.

Wat Grice hier laat zien, is dat het ongezegde voor een groot deel de betekenis van een uitspraak kan bepalen.

In de logica is er een grote obsessie met de concepten van waarheid en betekenis, en over de relatie tussen die twee. De betekenis van een uitspraak, is dan datgene wat het geval is als de uitspraak waar is. In het voorbeeld van Grice hebben we daar niet zo veel aan. Wat in dit voorbeeld ‘het geval is’, is dat de hoogleraar kennelijk de kandidaat niet geschikt acht voor de functie, maar dat niet zegt. Wat hij wèl zegt, geeft niet de informatie die je zou verwachten en is daarom niet relevant.

Het begrip relevantie is dus, net als waarheid, een nogal belangrijke component van betekenis. Dergelijke begrippen vallen eigenlijk buiten het gebied van de klassieke logica, en gaan meer in de richting van de linguïstiek. Wat gek is, als je de betekenis of waarheid van uitspraken zou willen bepalen. Het zijn denkers als Chomsky, Sperber, Wilson en Grice die hier interessante dingen over hebben gezegd. En de laatste leerde ik kennen toen ik tijdens mijn studie op zoek was naar hoe en waarom niet gezegde dingen iets kunnen zeggen.

Grice is niet heel bekend. Hij was een filosoof die zijn carrière voor de oorlog begon in Oxford. In 1967 emigreerde hij naar de VS, waar hij hoogleraar werd aan Berkeley, en zich vooral bezighield met de theorie over het ontstaan van meaning. Hier zie je een voorbeeld van een term die moeilijk vertaalbaar is. ‘Meaning’ kan namelijk anders dan in het Nederlands ook ‘bedoeling’ zijn. En dat is waar het Grice om te doen is. Een van zijn belangrijke bijdrages, was het idee van de implicature. Iemand kan met een uiting een heel andere bedoeling hebben dan de directe betekenis van zijn woorden. Dat wil niet zeggen dat hij niet wil dat zijn conversatiepartner zijn intentie niet begrijpt. Dat wil hij in principe juist wel. Maar hij maakt naast de betekenis van de woorden, de context, en aannames over de kennis van zijn gesprekspartner, gebruik van het feit dat er in de communicatie bepaalde ongeschreven regels gelden. Door die regels ontstaan verwachtingen bij de deelnemers, en als je bewust die verwachtingen niet inlost, geef je daarmee informatie.

Die ongeschreven regels zijn onderdeel van het grotere principe van de ‘coöperatie’; communicatie is een soort samenwerking waarin mensen hun best doen elkaar iets duidelijk te maken. De regels noemt hij maximes:

• Wees zo informatief mogelijk. Geef zoveel informatie als nodig, maar niet meer dan dat.
• Streef naar waarheid. Zeg niet iets waarvan je weet dat het niet waar is, of wat je helemaal niet weet.
• Relevantie. Blijf bij het onderwerp en draag bij aan het gesprek op een manier die past bij de context.
• Vorm/Manier. Wees duidelijk. Vermijd ambiguïteit. Wees kort en ordelijk.

Het voorbeeld van de aanbevelingsbrief is op zich simpel genoeg om meteen duidelijk te zijn, maar de theorie legt het wel wat beter uit. Gegeven de context, een hoogleraar en een student, zou de lezer allereerst iets verwachten over de kwalificaties van de student. Zijn kennis van het Engels kan nog als relevant worden gezien, maar de aanwezigheid op tutorials nauwelijks. Dus de boodschap is in termen van kwantiteit, er wordt veel niet gezegd, en relevantie verrassend. Vandaar dat de implicature is, dat de hoogleraar de student ongeschikt acht.

Als verklaring is dit allemaal niet zo heel spannend. Maar de theorie van Grice is dat er zonder verwachtingswaarde helemaal geen betekenis is, anders zou de zender namelijk de implicature helemaal niet kunnen sturen. En die verwachtingswaarde kan alleen maar ontstaan door de context en de ‘regels’ om hiermee om te gaan.