Thema: Economie & business

Sinds ongeveer 2010 deed de solar industrie het in Europa al heel goed, maar in 2022 ontstond een ware vraagexplosie. De oorlog in Oekraïne veroorzaakte grote onzekerheid over Russische leveringen, de gasprijs schoot omhoog, en daardoor gingen ook elektriciteitsprijzen door het dak. Europese consumenten reageerden door massaal orders voor zonnepanelen te plaatsen, en de industrie beleefde een ongekende groei. Maar midden 2023, kwam het feest tot een katerig einde. Er was zo verschrikkelijk veel onverkochte voorraad in de markt, dat de pakhuizen uitpuilden, en fabrikanten ervoor kozen delen van hun voorraden weer terug te verschepen naar China. De vraag, die al gigantisch was, was enorm overschat.

Hoe kon dat gebeuren? Wat we zagen was een klassiek voorbeeld de bull whip, een begrip geïntroduceerd door Jay Forrester. Forrester was eigenlijk de grondlegger van de systeemdynamica, over hoe verschillende onderdelen van een systeem op elkaar inwerken, en hoe dat leidt tot het algehele gedrag van het systeem. Om dat gedrag te begrijpen moet je het modelleren, en daar is Forrester een echte voorloper in. Dat modelleren is overigens niet bedoeld om te voorspellen, maar meer om te illustreren hoe iets werkt.

In 1961 publiceerde hij zijn Industrial dynamics waarin hij met een systeembenadering komt voor een onderneming. Later wordt zijn werk breder, zoals te zien aan de titels van zijn boeken, Urban Dynamics (1969) en World dynamics (1971). World dynamics was een belangrijke basis voor het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome (1972).

In Industrial dynamics legt hij uit hoe de structuur van een bedrijf – beleid, de informatiestromen en de besluitvorming – het succes bepaalt. Een heel belangrijke rol in die informatiestromen wordt gespeeld door de feedback loops. Daarin onderscheidt hij twee soorten: de balancing loop die informatie geeft om het systeem terug in evenwicht te brengen, en de reinforcing loop die informatie geeft voor een versterkte systeemreactie op een prikkel van buitenaf. Door een combinatie van beleid en vertraging in een feedback kan een systeem sterk uit balans gebracht worden. Een voorbeeld daarvan is een bull whip, een zweep. Een zweep knalt, doordat het uiterste puntje door de geluidsbarrière gaat. Dat komt doordat de versnelling in het uiteinde van de zweep veel groter is dan bij het handvat. De zweep loopt taps toe, zodat de massa per lengte afneemt. Een snelle polsbeweging van ongeveer twintig kilometer per uur wordt versneld tot meer dan 1200 kilometer per uur. En dan knalt hij door de geluidsbarrière.

Een bull whip is wel een goede metafoor voor wat er in de toeleveringsketen van solar gebeurt. Zo’n keten is ongeveer als volgt: een klant bestelt bij een installateur, die bestelt bij een distributeur, en die bestelt bij een fabrikant. Stel, dat in een normale situatie honderd klanten per week zonnepanelen bestellen, en dat ineens het aantal naar duizend klanten per week stijgt. Er ontstaan dan onmiddellijk tekorten in de keten. De duizend panelen die de installateurs bestellen bij distributeurs kunnen niet geleverd worden. Fabrikanten kunnen ook niet leveren wat distributeurs bij hen bestellen en komen tekort, dus die zullen snel hun capaciteit opschalen. Liefst tot boven de duizend panelen per week, omdat de markt ook nog wel verder zou kunnen groeien. En zowel installateurs als distributeurs gaan meer bestellen dan ze nodig hebben om de capaciteit die er is, af te snoepen van hun concurrenten. Een combinatie van vertraging (doordat het tijd kost capaciteit op te schalen), en hamstergedrag zorgt er dus voor dat het vraagsignaal van de klant, bij iedere stap in de keten meer versterkt wordt. De feedback loops blijven dus zogezegd te lang reinforcing. En de bull whip, de grootste ellende, knalt uiteindelijk bij de fabrikant.